در این مقاله به نوشتاری می‌پردازیم که برگرفته از آثار حجت الاسلام دکتر محمد علی پرهیزگار (استاد حوزه و دانشگاه و پژوهشگر فرق و مذاهب) درباره «شواهد تاریخی تأثیرپذیری و الگوگیری بابیت و بهائیت از اسماعیلیه» است:
تاریخ و باورهای کلامی بابیت و بهائیت، یادآور سیره و تعالیم برخی امامان متمهدی جریانهای اسماعیلیه است که به گواهی منابع تاریخی و فرقه‌نگاری، دو فرقه بابیت و بهائیت با جریانهای اسماعیلیه همجوار بوده و ارتباط مستقیم یا با واسطه داشته‌اند و روشن است که همجواری یکی از راه‌های الگوگیری و تأثیرپذیری است؛ به عنوان نمونه از یک سو اسماعیلیان نزاری پس از سقوط الموت، به لباس تصوف و دراویش درآمدند،(۱) از این‌رو نزاری قهستانی (شاعر اسماعیلی) افکار و اندیشه‌های مذهبی خود را در لفاف الفاظ و اصطلاحات و تعبیرات صوفیانه بیان کرده است.(۲) از سوی دیگر سران بابیت و بهائیت در مجاورت و در ارتباط با جریانهای صوفیه و گرایش به آنان بوده‌اند؛ آنگونه که تاریخ می‌نویسد، علی‌محمّد شیرازی در دوران کودکی خود، روزانه از کنار خانقاه دراویش و محل ریاضت مرتاضان می‌گذشت(۳) و حسین‌علی نوری نیز با خرقه‌پوشی و تغییر نام خود به «درویش محمّد»، دو سال را در میان صوفیان سلیمانیه عراق گذراند.(۴)
این شواهد به نقش تصوف در ارتباط میان اسماعیلیه و بابیت و بهائیت اشاره دارد؛ به این معنا که تصوف در قالب پل ارتباطی میان اسماعیلیه و بابیت و بهائیت، آموزه‌های اسماعیلیه را به سران این دو جریان انتقال داده است؛ بر این اساس است که ایوانف ادعای می‌کند: «در قرن ۱۹ دراویش ایرانی با آن که وابستگی ای به فرقه اسماعیلیه نداشتند، لیکن ملزم بودند که فهرست نام امامان اسماعیلی را از حفظ بدانند.»(۵) از این‌رو هاجسن (اسماعیلی‌پژوه معاصر) می‌نویسد: «احتمال دارد که عده‌ای از فرقه‌های مذهبی ایرانی که شباهت و مانندگی بسیار از جهات مختلف به فرقه اسماعیلیه دارند، مانند بابیت و بهائیت دوران اخیر از این تمایل و کشش در سنت و آیین باطنی ایران متأثر شده باشند.»(۶)
شواهد بسیاری در زمینه‌های تاریخی و اعتقادی وجود دارد؛ از جمله باطنی‌گری، تأویل‌گرایی، تشیکلات‌سازی و … که هر یک نوشتار جداگانه‌ای می‌طلبد و در آینده به آنها پرداخته خواهد شد.
پانوشت
۱. تاریخ و سنت‌های اسماعیلیه، ص ۳۹ و ۵۲۳ و ۵۳۱.
۲. فرقه اسماعیلیه، ص۳۶۱.
۳. حضرت باب، ص ۱۳۸ – ۱۳۹.
۴. قرن بدیع، ص ۲۵۱.
۵. فرقه اسماعیلیه، ص ۳۶۱.
۶. همان.
لینک پیگیری مقالات در پیام رسانها:
ایتا:
https://eitaa.com/bahaiat
تلگرام:
https://telegram.me/bahaiat_net
