بابیت، جایگاهی است که در میان غالیان و منحرفانی شکل گرفت که می خواستند جایگاه فرقهای خود را حفظ کنند، ازاینرو ریشه در جریانهای پیش از علیمحمّد شیرازی، از جمله اسماعیلیه دارد:
«باب» عنوانی است که در فرهنگ اسماعیلیه به «حجت» گفته میشد و او محرم و ملازم امام و امانتدار وی بود و بدون فاصله پس از امام قرار میگرفت و در دوره ستر و پیش از فاطمیان از اهمیت خاصی برخوردار بود.(1)
در منابع اسماعیلی که از مراتب گوناگون دعوت سخن رفته است، واژه باب (گاهی باب الابواب) برای رئیس اجرایی تشکیلات دعوت (شخصیتی بلافاصله بعد از امام) به کار رفته است. جالب آنکه عنوان «داعی الدعات» که در منابع غیر اسماعیلی به جای واژه «باب» به کار میرود، در متون اسماعیلی به ندرت دیده میشود. (2) برای نمونه حمیدالدین کرمانی (داعی و دانمشند بزرگ اسماعیلیه متوفای 411 قمری) اشارات گوناگونی به مقام و اهمیت «باب» و نزدیکی و قرب منزلت وی به امام دارد.(3) دیگر منابع اسماعیلی هم تأکید دارند که در مصر دوره فاطمی، «باب» اولین شخصی بود که تعلیمات امام را دریافت میکرد و از این جهت سخنگوی امام محسوب میشد. نوشتههای اسماعیلی بیآنکه وارد جزئیات شوند، چنین القا میکنند که «باب» در انجام وظایف خود دقیقاً زیر نظر مستقیم امام عمل میکرد و عدهای از داعیان تابع، او را یاری میکردند.(4)
برخی نیز گفتهاند در دوران فاطمیان مصر، مرتبه «باب» درست پس از مرتبه امام قرار داشت. وی دستورها را بدون واسطه از امام دریافت میکرد و به حجتهایی میرساند که کار دعوت را بر عهده داشتند.(5) «حجت» در سلسلهمراتب دینی اسماعیلیه برای کسی استفاده میشد که از طریق وی، مهدیِ غایبِ دور از دسترس، برای پیروانش دستیافتنی میگردید.
دفتری (اسماعیلیپژوه معاصر) در گزارش خطابیه مینویسد: «ابوالخطاب پیش از طرد شدن از پیشگاه امام صادق(سلام الله علیه) مدعی نایب و وصی امام بودن بود. او میگفت امام، اسم اعظم خدا را با همه دلالات معجزهآمیز آن به وی آموخته است.»(6)
پانوشت
1. تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ص 150.
2. دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج 10، ص 733.
3. تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ص 262.
4. پیشین.
5. دانشنامه جهان اسلام، ج 1، ص 12.
6. تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ص 107 و 164.
منبع: محمّد علی پرهیزگار، مقاله «بررسی و تحلیلی بر پیشینه شناسی بابیت و مهدویت علی محمد باب و رابطه آن با جریان های باطنی»، فصلنامه انتظار موعود، شماره 53.
پیگیری مقالات در تلگرام با کلیک روی آدرس زیر: